REPORTAGE
Het Belgische cordon sanitaire staat al meer dan dertig jaar als een huis. Is dat bij de komende verkiezingen – de extreem-rechtse partij Vlaams Belang is grootste in de peilingen – nog wel vol te houden? ‘Ze halen hun neus op voor de wens van het volk.’
Sacha Kester 9 juni 2024, 05:00
Rudie Raes is het ‘kotsbeu’. Hij stemt al jaren op dezelfde partij, maar ‘omdat ze zogenaamd extreem-rechts zijn, worden ze altijd weer buitengesloten’. De 66-jarige Vlaming zit in het café in het dorp Ninove, en roert hoofdschuddend in zijn kopje koffie. ‘Zeg nu zelf’, zegt hij, ‘dat is toch een trap tegen de democratie?’
De Volkskrant Buitenland
Ontvang twee keer per week nieuws en de belangrijkste verhalen van onze correspondenten en buitenlandredacteuren.Inschrijven
Iedereen in dit café – de blonde dame achter de toog, de man met het witte pluizige hondje, en de heer die ’s morgens om 11 uur zijn eerste pintje bestelt – knikt met Raes mee. Aanstaande zondag, op 9 juni, worden er in België verkiezingen gehouden, maar ze vrezen allemaal dat hun stem verloren gaat. ‘Vlaams Belang gaat winnen’, zegt Raes boos, ‘maar de andere partijen halen hun neus op voor de wens van het volk.’
Over de auteurSacha Kester is buitenlandredacteur van de Volkskrant en schrijft over België, Israël en het Midden-Oosten.
Cordon sanitaire
De kans dat hij gelijk krijgt, is groot, want het cordon sanitaire staat in België al meer dan dertig jaar als een huis. Die afspraak (nooit samenwerken met extreem-rechtse partijen) werd gemaakt nadat het Vlaams Blok in 1991 bij de verkiezingen 10 procent van de stemmen had gewonnen. ‘Vanwege de weerzin voor het openlijke racisme van deze partij, maar ook uit vrees dat Vlaams Blok het democratische systeem van binnenuit zou willen uithollen’, zegt Bart Maddens, hoogleraar politieke wetenschappen aan de KU Leuven.
Sindsdien is er wel wat veranderd. Het Vlaams Blok bestaat niet meer: nadat de partij in 2004 werd veroordeeld wegens racisme, maakte zij een doorstart onder de naam Vlaams Belang. En de huidige voorzitter, Tom Van Grieken, is anders dan zijn voorgangers. ‘Geen hardliner die houdt van provoceren’, zegt Maddens, ‘maar een jonge man met allure. Hij is wel radicaal, maar blijft net binnen de randjes.’
Het is een dunne lijn waarop hij balanceert, want in speeches gaat het nog steeds over ‘vreemdelingen’, ‘omvolking’ en tegenwoordig ook ‘genderideologie’. Van Grieken is dus ‘proper’ genoeg om serieus te worden genomen, maar wil dat de ‘vuile’ achterban van de partij, de mensen die van duidelijke taal houden en iedere migrant liefst zien vertrekken, wel binnenboord blijft.
Deze strategie werpt zijn vruchten af. Bij alle peilingen komt Vlaams Belang op een winst van meer dan 25 procent uit, veel meer dan de 10 procent die in 1991 op Zwarte Zondag werd gehaald. De kans is dus groot dat Van Grieken dit keer niet tevergeefs hoeft te wachten op een telefoontje van de formateur, maar de andere partijvoorzitters zelf mag bellen voor een kopje koffie.
De grote vraag is vooral: nemen die partijvoorzitters de telefoon dan op? Of houdt het cordon sanitaire stand, en bedankt iedereen Van Grieken beleefd voor de uitnodiging?
Populair
Als iemand daar ervaring mee heeft, is het Guy D’haeseleer wel, voorman van de lokale partij Forza Ninove. ‘Vijf jaar geleden haalde ik bij de gemeenteraadsverkiezingen 40 procent van de stemmen’, vertelt hij in zijn café in Ninove. ‘Ik kwam twee zetels tekort voor een absolute meerderheid, dus dat moest wel lukken, dacht ik.’ Maar nee: het cordon sanitaire hield stand en niemand ging met D’haeseleer in zee. ‘Dat was wel een tegenvaller’, zegt hij.
De 55-jarige D’haeseleer draait al lang mee. Hij zit voor Vlaams Belang in het Vlaams Parlement, en is al dertig jaar actief in de lokale politiek. Nadat hij in zijn eigen gemeente drie keer onder de vlag van Vlaams Belang had gewonnen, en telkens weer van het pluche werd gehouden door het cordon, richtte hij in 2012 zijn eigen partij Forza Ninove op. D’haeseleer hoopte op deze manier eindelijk eens mee te kunnen besturen. ‘Maar helaas’, zegt hij, ‘de stem van de meerderheid wordt in dit land gewoon niet serieus genomen.’
D’haeseleer is overduidelijk populair in Ninove: het is bijna onmogelijk om met ‘Guyke’ over straat te lopen. Hij kent bijna iedereen, en wordt constant staande gehouden. Ondertussen blijft zijn telefoon trillen, zo om de drie minuten. ‘Die mensen bel ik straks allemaal terug’, zegt hij.
Wat ze van hem willen? Soms gaat het over een loszittende stoeptegel, soms over een veiligheidsincident. ‘Dan zijn ze ’s avonds bijvoorbeeld door een stel buitenlanders lastiggevallen in hun eigen straat.’ Op zaterdag houdt D’haeseleer zitting in zijn eigen café, het Vlaams Huis, en kunnen mensen hem van alles vragen. ‘Ik zit elke week wel een paar uur bij iemand thuis, bijvoorbeeld om te helpen met zijn belastingaangifte’, legt hij uit. ‘Als je elkaar kunt helpen, dan doe je dat toch gewoon?’
Het verbaast hoogleraar Maddens niets dat de inwoners van Ninove gefrustreerd zijn over politiek. ‘Het cordon zet de legitimiteit van de verkiezingen onder druk’, zegt hij aan de telefoon. ‘Er hoort een verband te zijn tussen de verkiezingsuitslag en het beleid dat wordt gevoerd. Als die band wordt doorgeknipt zodra de kiezer rechts stemt, groeit het wantrouwen – iets wat momenteel toch al problematisch is.’
Maddens is om die reden altijd een tegenstander van het cordon geweest. ‘Het ondergraaft de normale democratische dynamiek’, zegt hij. ‘Vlaams Belang kan nu heel gemakkelijk van alles roepen: ze hoeven hun beloften toch nooit waar te maken. Als de partij medeverantwoordelijk is voor het beleid, zal zij compromissen moeten sluiten, net als elke andere partij. Dan zien de kiezers dat ook zij geen wonderen verrichten.’
Béatrice Delvaux huivert bij het idee. Zij is commentator voor het Franstalige dagblad Le Soir, en heeft veel over extreem-rechts geschreven. ‘Maar altijd indirect. We geven dergelijke partijen geen eigen podium.’
Cordon médiatique
In Wallonië gaat het cordon sanitaire nog veel verder: daar geldt ook het cordon médiatique, wat betekent dat uiterst rechtse politici nooit worden geïnterviewd of uitgenodigd voor debatten. ‘Kijk, het werkt anders als een partij dertig zetels heeft, zoals Vlaams Belang misschien gaat krijgen’, zegt Delvaux aan de telefoon. ‘Dan kun je hen niet meer negeren. Maar zolang ze nog klein zijn, wordt het voor ondemocratische partijen erg moeilijk om voet aan de grond te krijgen als niemand weet wie ze zijn, of waar ze voor staan.’
Het effect is in Wallonië duidelijk zichtbaar. Zo gaat het hier tijdens de verkiezingen nooit over zaken als migratie en veiligheid, terwijl dat in Vlaanderen de belangrijkste thema’s zijn. ‘Je kunt niet met zekerheid zeggen dat dit puur door het cordon komt’, zegt Delvaux. ‘Zo is er in Wallonië nooit een charismatische extreem-rechtse figuur opgestaan. Het is wel geprobeerd, hoor, maar de partijtjes haalden zelden de kiesdrempel of gingen met ruzie uit elkaar.’
In dat kader wordt het interessant, zegt Delvaux, om te zien hoe extreem-rechts het dit jaar in Wallonië doet. Er is een nieuwe partij, Chez Nous, en die is zeer actief op sociale media, waar het cordon natuurlijk niet geldt. ‘Terwijl steeds meer mensen daar hun informatie vandaan halen. Ik ben benieuwd of we dat in de verkiezingsuitslag gaan terugzien.’
Geen ongefundeerde angst
Delvaux vreest dat het cordon in Vlaanderen na deze verkiezingen gaat sneuvelen. ‘Een slechte zaak’, vindt zij. ‘Uit alle onderzoeken en uit hun eigen programma’s blijkt dat Vlaams Belang racisme en haat propageert. Het is, kortom, geen normale partij die je een kans moet geven om te besturen, zoals Van Grieken wil doen geloven. Ik vrees dat ze democratische netwerken als de media en de rechtspraak zullen ondermijnen zodra ze aan de macht zijn, evenals de rechten van minderheden. Dat is geen ongefundeerde angst: in landen als Italië, Hongarije en Polen zie je dat er in korte tijd veel kan misgaan.’
Dergelijke uitspraken voeden bij Guy D’haeseleer de weerzin voor de media. ‘We worden weggezet als een stelletje racisten’, zegt hij. ‘En nee, dat ben ik niet. Natuurlijk staat er in het programma van Vlaams Belang dat het veiliger moet zijn, en dat we minder vreemdelingen willen, maar dat heeft niets met ras of kleur te maken. Er is domweg geen maatschappelijk en financieel draagvlak voor nog meer nieuwkomers.’
Dat gevoel wordt in Ninove breed gedeeld. De afgelopen twintig jaar hebben zich in het dorp van 40 duizend inwoners zeker zesduizend nieuwkomers gevestigd. Een groot deel van hen komt uit Brussel, heeft een migratieachtergrond, en spreekt Frans. ‘Het geeft mensen het gevoel dat Ninove niet meer van hen is’, zegt D’haeseleer. ‘Er ligt overal vuilnis op straat en het is een stuk onveiliger geworden.’
Wereldrecord
Politieke analisten sommen ondertussen in de media alle problemen op die een verkiezingswinst van Vlaams Belang gaat opleveren. Formeren is in België altijd al een moeizaam proces: de vorige keer duurde het zestien maanden voordat de nieuwe federale regering was gevormd, en ook het wereldrecord (nog drie maanden langer) staat op naam van België.
Dat komt voor een groot deel door het ingewikkelde politieke systeem. De Vlaming zet in het stemhokje een kruisje bij een Vlaamse partij, en de Walen bij een Waalse, ook als het gaat om de federale (landelijke) verkiezingen. Nu stemt Vlaanderen over het algemeen heel rechts, en Wallonië heel links, wat het lastig maakt om samen tot een regeerakkoord te komen. Als er dan ook nog eens een aantal partijen is waar niemand mee wil regeren, wordt de puzzel nog lastiger.
Vlaamse formatie
Er wordt zondag ook gestemd voor de regionale regeringen, en de Vlaamse formatie wordt evengoed een uitdaging als Vlaams Belang inderdaad 25 (of meer) van de 124 zetels wint. Nu is er één partij die het cordon sanitaire nooit heeft onderschreven: de rechts-nationalistische Nieuw-Vlaamse Alliantie. Tot dusver heeft partijleider Bart De Wever het nooit aangedurfd daadwerkelijk met Vlaams Belang in zee te gaan, en tijdens de campagne zegt hij dit nu ook niet te willen, maar het is de vraag of hij dat na de verkiezingen volhoudt.
‘Van de Vlaamse formatie hoef je tot 13 oktober niets te verwachten’, zegt hoogleraar Maddens. ‘Dan worden er lokale en provinciale verkiezingen gehouden, en De Wever zal willen vermijden dat hij daarbij wordt afgestraft voor een keuze voor of tegen Vlaams Belang. Tot die tijd zal hij zijn kaarten dus tegen de borst houden.’
Van die 13de oktober heeft vooral D’haeseleer hoge verwachtingen. ‘Die ga ik winnen’, voorspelt hij. ‘Niet met 40 procent van de stemmen, zoals de vorige keer, maar met meer dan 50 procent. En dan staan ze daar, met hun cordon sanitaire.’ Hij grijnst. ‘Let op mijn woorden: hier in Ninove gaat het eerste dominosteentje vallen.’
@annoz weblog 